Szkoła Podstawowa im. Polskich Noblistów w Nowych Skalmierzycach

Trening Zastępowania Agresji  TZA – ART jako metoda korygowania zachowań agresywnych. 

Otoczenie i świat, w którym żyjemy pełen jest okrucieństwa, bezwzględności i przemocy.  Informacje podawane przez środki masowego przekazu to w dużej mierze opisy morderstw, samobójstw, napaści, wojen i zamieszek. Agresja i przemoc stały się towarem bardzo dobrze sprzedającym się w filmach, książkach i grach komputerowych. Agresja pojawia się na wielu płaszczyznach ludzkiego funkcjonowania. Spotykamy ją zarówno w miejscach pracy, nauki, jak i podczas widowisk sportowych w zachowaniu zarówno niektórych zawodników, jak i pseudokibiców. Agresja drogowa z syndromem Mad Maxa jest czymś, co możemy zaobserwować jako użytkownicy dróg. Przegląd literatury naukowej dotyczącej agresji pokazuje, że można ją definiować, opisywać i wyjaśniać na wiele sposobów. Przybiera ona różne formy. Bywa ukierunkowana do wewnątrz (autoagresja) i na zewnątrz. Może być jawna i ukryta, może osiągać różne natężenie.

   W niniejszym artykule chcę przybliżyć metodę korygowania zachowań agresywnych w postaci Treningu Zastępowania Agresji TZA - ART. Jako psycholog pracujący w Domu Dziecka  z dziećmi i młodzieżą z patologicznych środowisk, zagrożoną demoralizacją i niedostosowaniem społecznym korzystam z narzędzi jakie daje Trening Zastępowania Agresji. Na co dzień mam również możliwość obserwować jego skuteczność w niwelowaniu zachowań agresywnych wychowanków  oraz wypracowywaniu zachowań alternatywnych dla agresji.

          Trening Zastępowania Agresji (TZA - ART) jest skutecznym i obiecującym sukcesy podejściem do profilaktyki agresji. TZA-ART jest adaptacją do polskich warunków programu (ART) Aggression Replacement Training będącego programem interwencji, skierowanej na zmianę zachowań agresywnych.

Program ART został opracowany w Instytucie Badań nad Agresją Uniwersytetu  w Syracuse w Stanach Zjednoczonych. Twórcą jest Arnold Goldstein i jego współpracownicy.             Od 1987 roku program jest wdrażany w amerykańskim systemie szkolnym i ponad 20 innych krajach. Używany jest jako podstawowy program wychowawczy w tzw. „Szkołach alternatywnych” w USA. Są to szkoły przeznaczone dla uczniów trudnych i agresywnych. Realizowany jest również w wielu publicznych i prywatnych szkołach. W Szwecji ART używany jest w terapii rodzin, które stosują przemoc wobec dzieci oraz w resocjalizacji młodocianych przestępców. Dobrze realizowany program ART pozwala uzyskać trwałą poprawę u 85% agresywnej młodzieży. Program oddziałuje na trzy sposoby:

- na deficyty umiejętności społecznych (aspekt behawioralny);

- na trudności kontroli złości (aspekt emocjonalny, afektywny);

- na wzory myślenia (aspekt poznawczy, kognitywny).

            Program TZA - ART przystosowany do polskich realiów ma trzy komponenty odpowiadające pierwotnej wersji programu: trening umiejętności społecznych, trening kontroli złości i trening wnioskowania moralnego. Od wielu lat treningi TZA - ART dla dorosłych i młodzieży oraz program certyfikacji trenerskiej prowadzi Szkoła Profilaktyki Uzależnień oraz Instytut „Amity” w Warszawie. TZA - ART jest skutecznie realizowany w szkołach podstawowych, gimnazjach, liceach, ośrodkach szkolno – wychowawczych oraz placówkach opiekuńczo – wychowawczych i jednostkach penitencjarnych. Program TZA - ART jest także stosowany w readaptacji młodzieży używającej substancji psychoaktywnych i w terapii rodzinnej w Stowarzyszeniu KARAN. Nie ma kryterium włączania uczniów do programu. W programie może uczestniczyć każdy, kto zachowuje się agresywnie, nie kontroluje złości, ma niski poziom empatii. Skierowanie ucznia na podstawie obserwacji jego zachowania potwierdza się diagnozą dokonywaną kwestionariuszem agresji Bussa - Perry'ego.      

            Pierwszy moduł – behawioralny składnik TZA - ART - to trening umiejętności społecznych. Obejmuje on 50 ważnych umiejętności z życia społecznego. Umiejętności można sklasyfikować w sześciu grupach:

• podstawowe umiejętności społeczne, np. prowadzenie rozmowy, mówienie komplementów;
• zaawansowane  umiejętności społeczne, np. proszenie o pomoc, przekonywanie innych;
• umiejętności emocjonalne, np. wyrażenie swoich uczuć, radzenie sobie z czyimś gniewem;
• umiejętności alternatywne wobec agresji, np. pomaganie innym, unikanie bójek;
• umiejętności kontroli stresu, np. reakcje na niepowodzenie, radzenie sobie z presją grupy;
• umiejętność planowania, np. znajdowanie przyczyn problemu, określenie swoich możliwości, zbieranie informacji i podejmowanie decyzji (Glick, Gibbs 2011).

      Zmiana zachowań w ramach treningu umiejętności społecznych odbywa się poprzez:

• modelowanie (wzór prawidłowego wykonania danej umiejętności do naśladowania);
• odgrywanie ról;
• informacje zwrotne;
• generalizację i transfer, czyli przeniesienie ćwiczonych umiejętności do praktyki życia codziennego w szkole, w domu i w grupie rówieśniczej (Morawski, 2004).

            Drugi moduł – afektywny komponent  TZA – ART -  to trening kontroli złości. Jego celem jest nauczenie uczestników hamowania złości. Podczas kolejnych sesji uczestnicy są proszeni o opisywanie doświadczeń wywołujących gniewne pobudzenie i odnotowywanie ich w „Raporcie kontroli złości”. Młodzież podczas spotkań uczy się odpowiadać na te sytuacje przy zastosowaniu łańcucha zachowań, składającego się z następujących ogniw:

• identyfikowanie wyzwalaczy - czynników wyzwalających złość (rozpoznawanie zewnętrznych wydarzeń i wewnętrznych sądów wywołujących złość i agresywne reakcje);
• identyfikowanie sygnałów - rozpoznawanie indywidualnie doświadczanych stanów ciała takich jak np.: napięcie mięśniowe, zaciśnięte pięści, zaczerwieniona twarz, pozwalających określić odczuwane emocje jako złość;
• używanie reduktorów złości - technik służących do zmniejszania poziomu gniewu np. głębokie oddychanie, liczenie wstecz, wyobrażenie spokojnej sytuacji, wyobrażenie odległych konsekwencji czyjegoś zachowania;
• używanie monitów - dialogu wewnętrznego np. „bądź spokojny”, „panuj nad sobą”, „nic takiego się nie stało” lub wyjaśniania cudzego zachowania jako nie wrogiego;
• myślenie o przyszłości – dokonywanie oceny możliwych konsekwencji własnego zachowania: „jeżeli zrobię to, wówczas to może nastąpić później”;
• dokonywanie samooceny  - zastanawianie się, na ile dobrze wykonałem powyższe kroki i poradziłem sobie w sytuacji konfliktowej i nagradzanie siebie za skuteczne wykonanie lub poinstruowanie się, co do zmiany wykonania (Glick, Gibbs 2011).

            Udział w treningu umiejętności społecznych i treningu kontroli złości pozwala uczestnikom  nauczyć się, co robić i czego nie robić w okolicznościach, które generalnie prowokują do agresji. Jednak z uwagi na to, że zachowanie agresywne bywa tak konsekwentnie, bezpośrednio i skutecznie nagradzane w realnym świecie, młodzi ludzie mogą wciąż świadomie wybierać agresywny sposób zachowania. Z tego właśnie względu do TZA – ART włączono składnik poznawczy – sesje wnioskowania moralnego. Trening wnioskowania moralnego – trzeci moduł TZA - ART pomaga podnieść u uczestników poziom uczciwości i sprawiedliwości oraz skłonić do większego liczenia się z potrzebami i prawami innych ludzi. Trening wnioskowania moralnego jest najnowszym komponentem TZA - ART. Wprowadzony został do programu, ponieważ znacznie zwiększa jego skuteczność w przeciwdziałaniu agresji wśród młodzieży.

Sesje wnioskowania moralnego obejmują cztery fazy:

1. przedstawienie sytuacji problemowej;
2. kultywowanie dojrzałości moralnej;
3. zmniejszanie opóźnienia w rozwoju moralnym;
4. konsolidowanie dojrzałości moralnej ( Glick, Gibbs 2011).

Zajęcia prowadzone są w formie dyskusji, czasami w formie odgrywania ról. Wnioskowanie moralne polega na wdrożeniu do grupy dotkliwych problemów, wymagających podania propozycji ich rozwiązania. W trakcie treningu spośród indywidualnych propozycji wybierane są wspólnie rozwiązania najbardziej dojrzałe moralnie.

            Trening Zastępowania Agresji został dobrze przebadany i poddany wielu ewaluacjom. Program ten uchodzi za wsparty dowodami empirycznymi, jak również uzyskał status programu modelowego oraz został zaliczony do programów „obiecujących”, między innymi przez Urząd Wymiary Sprawiedliwości i Zapobiegania Przestępczości Młodocianych, Narodowy Instytut Wymiaru Sprawiedliwości – Departament Sprawiedliwości USA, Urząd na Rzecz Szkół Bezpiecznych i Wolnych od Narkotyków – Departament Edukacji USA oraz Narodowe Centrum Promocji Zdrowia Psychicznego i Zapobiegania Przemocy wśród Młodzieży. Badania efektywności treningu ART konsekwentnie dostarczały wiarygodnych dowodów, że w grupie młodzieży wysokiego ryzyka trening ogranicza zachowania agresywne i zachowania typu acting – out                    i jednocześnie zwiększa liczbę zachowań społecznych ( Morawski, 2004).

            Szeroko zakrojona ewaluacja przeprowadzona w grupie uczniów warszawskich szkół publicznych uczestniczących w ART wykazała, że 78% spośród nich częściej używało umiejętności społecznych, 91% doniosło o ograniczeniu gniewnych zachowań, a nauczyciele i inne znaczące osoby dorosłe odnotowali generalny spadek zachowań agresywnych i wzrost zachowań społecznych (Morawski i Morawska, 2009).

            Biorąc pod uwagę powyższe dane dotyczące skuteczności  TZA -  ART jest to bez wątpienia metoda, którą warto włączyć w swój zawodowy, nauczycielski repertuar oddziaływań wychowawczych. Certyfikację trenerską TZA - ART prowadzi m.in.warszawski Instytut Amity http://amity.pl/, którego szkolenia polecam każdej osobie zainteresowanej problematyką agresji  i skutecznego radzenia sobie z jej przejawami.      

                                                                                                                      Opracował:

                                                                                                                      Szymon Olejnik

BIBLIOGRAFIA:

Morawski, J. (2004). Trening Zastępowania Agresji w szkołach i placówkach systemu oświaty. Instytut Amity, Warszawa.

Glick, B., Gibbs, J. (2011) Trening Zastępowania Agresji ART. Podręcznik. Instytut Amity,  Warszawa.

Morawski, J., Morawska E. (2009). Strategies for the development of Aggression Replacement Training in Polish schools and local communities. In B. Blick (Ed.), Cognitive behavioral interventions for at-risk youth (Vol.2.). Kingston, NJ: Civic Research Institute.